عدالت در آموزه‌های ادیان از جایگاه والایی برخوردار است و در ادیان ابراهیمی آموزه عدالت‌محوری و عدالت‌گستری بیشترین توجه دین را به خود اختصاص داده و نه تنها هم‌تراز با آموزه‌های عبادی در این ادیان است بلکه حتی مهم‌تر از برخی آموزه‌های عبادی نیز تلقی شده است.

عدالت محوری نه در سطح یک فضیلت بلکه اصل اساسی و بنیادین در آموزه‌های ادیان به شمار می‌رود و در دین مبین اسلام یک قاعده است. قاعده ای که باید بر پایه این قاعده زندگی، اندیشه، تدابیر، رفتار و تعامل با خود و دیگران را تنظیم کنیم. در واقع عدالت، معیار دین و منبع معرفتی است که عیاری برای سنجش عملکرد انسان در جهان به شمار می‌رود.

در ادیان ابراهیمی عدالت‌ستیزی و عدالت‌گریزی به‌عنوان یک جریان منحط و طاغوتی شمرده می‌شود. تهی شدن جامعه از عدالت نشان‌دهنده ظلم حکومت است، نخبگان و فلاسفه و عالمان علوم مختلف همواره به عدالت اندیشیده‌اند و خواسته عمومی مردم در طول تاریخ بوده است و بیراه نیست که بگوییم عدالت چالش و مطالبه در سطح جامعه نخبگانی و عالمان در طول تاریخ بشر بوده است.

در کشورمان نیز از همان آغاز انقلاب اسلامی؛ امام خمینی(ره) به عدالت توجه بسیاری داشتند و این توجه در گفتمان مقام معظم رهبری نیز بارها مورد تأکید قرار گرفته است. امروزه در گفتمان علمی عدالت‌پژوهی به یک گرایش مطالعاتی و پژوهشی تبدیل شده و مورد توجه نخبگان فلسفی است.

حضرت علی بن موسی الرضا(ع) به دلیل قرارگرفتن در موقعیت ویژه در دوران ولایتعهدی مأمون، مورد توجه جهان اسلام قرار گرفت و این موقعیت اجتماعی و سیاسی جدید در دوران ولایتعهدی مأمون، حضرت را با عدالت به‌ویژه عدالت اجتماعی درگیر کرد.

بازتاب عدالت در عیون اخبار الرضا(ع)

در کتاب گهربار عین اخبارالرضا(ع) از عدالت به سه گونه یاد شده که عبارتند از عدالت در باور و اعتقاد، عدالت اخلاقی و عدالت اقتصادی. البته در نظر داشته باشیم که عدالت به معنای حد وسط و گریز از افراط و تفریط است و حد وسط در باورهای اعتقادی و سازگاری آن با عدالت کمتر مورد توجه قرار گرفته است. هر فکر و اندیشه‌ای، اندیشه حق و عدل و عقل نیست و در فضای مجازی که در حوزه مسائل اعتقادی و دینی مطالب مختلفی منتشر می‌شود، جوانان باید به هر چیزی که می‌شنوند اعتنا نکنند و در ابتدا با عیار حق و عدالت بسنجند و سپس آن را باور کنند.

امروزه می‌توانیم باورهای خود را با عدل و حقی که از بیانات امام رضا(ع) استخراج می‌شود، بسنجیم. در باب یازدهم کتاب عیون اخبار الرضا(ع) احادیث امام رضا(ع) از سوی شیخ صدوق ارائه شده است که سویه‌های افراط و تفریط در باورهای اعتقاد به خداوند و توحید تذکر داده شده است. برای مثال آمده است: «هر کسی خداوند را به آفریده‌های او تشبیه کند مشرک است و اگر کسی به خداوند نسبت بدهد آنچه را که از آن نهی شده او کافر است» در همین حدیث دو سویه معرفت و عدل خداوند که باید معیار و تراز ما باشد شرک و کفر است و دو آسیب شرک و کفر معرفت و باور ما را تهدید می‌کند.

در بخش دیگری از این کتاب به عدالت در باور توحیدی اشاره شده است: «مرا نشناخته است آن‌که مرا به آفریده‌هایم تشبیه می‌کند» در واقع این حدیث یک معرفت و شناختی از معیار عدل به ما می‌دهد. سویه دیگر عدالت در باور؛ در مناظرات امام رضا(ع) مشهود است که در این مناظرات امام رضا(ع) ضمن تبیین عدالت در باور، عدالت در گفت‌وگو و مناظره را برای ما به تصویر می‌کشد. عموماً مناظرات و گفت‌وگوهای دینی و یا در سطوح دیگر به جدال منجر می‌شود اما مناظرات حضرت رضا(ع) به دور از هرگونه کژی و نادرستی و تحقیر است لذا ما می‌توانیم مناظرات امام رضا(ع) را بر اساس آموزه عدالت مورد بررسی قرار دهیم.

باید در نظر داشته باشیم که هر نظریه عدالت محوری که بر انسان‌شناسی وحیانی استوار نباشد، در مقام نظر از اقناع و کفایت نظری و در عمل از توفیق و کمال لازم برخوردار نخواهد بود و مسیر آزمون و خطا را برای دستیابی احتمالی به نظریه اصیل تجربه خواهد کرد. البته این تجربه بسیار تلخ، شکننده بوده و آسیب‌های زیاد را با خود همراه داشته و دارد.

جنگ‌ها، غارت‌ها، فقر تحمیلی، استثمار انسان و... در تاریخ گواه راستین ناکامی عقل خود بنیاد بشر در انسان‌شناسی و دستیابی به عدالت فراگیر حتی در سطح نظریه و تئوری است و دست آلوده جریان‌های استعمار و استکبار همواره در تئوری‌های عدالت آشکار است. لذا جهان تا کنون هیچ دوره و مقطعی از عدالت فراگیر را تجربه نکرده است. حتی اکنون که بشر آزادترین مقطع تفکر را تجربه می‌کند، نظریه عدالت به تکثر گرایی دچار شده و برخی از تئوری‌های عدالت گرا، به خود ستیزی گرویده و عدالت علیه عدالت را تبیین و ترویج می‌کنند زیرا به دلیل خطاهای شناختی از انسان، عدالت معطوف به انسان را در تحقیر و استثمار گروهی از انسان‌ها به نفع گروهی دیگر تفسیر کرده و آن را به عدالت تفسیر می‌کنند. لذا دوره معاصر را می‌توان دوره سوگ عدالت نیز نامید زیرا در چنبره فرضیه‌ها و تئوری‌ها عقل خود بنیاد بشری، انسان گرایی افراطی و خطاهای شناختی در تعریف انسان به دام افتاده است.

در جمع بندی موارد بالا می‌توان اشاره کرد که بخش مهمی از گزاره‌های عدالت در بیان نظری و عملی امام رضا(ع) در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) بازتابیده است که حاوی تقریباً یک سوم از مجموعه احادیث حضرت رضا(ع) است. در این کتاب شیخ صدوق تلاش دارد تا احادیثی از امام رضا(ع) با معیارهای محتوایی چون علو مضمون و جامعیت در محتوا آن حضرت را گزارش کند. به همین دلیل عنوان عیون را بر تارک این کتاب نهاده است تا به برگزیدگی، برجستگی، غرر بودن و ممتار بودن احادیث منتخب او در این اثر اشاره کند. احادیث کتاب عیون اخبار الرضا(ع) در استنباط نظریه عدالت در رهیافت امام رضا(ع) اهمیت ویژه‌ای دارند و تئوری عدالت از نظریه تا عمل در کتاب عیون اخبارالرضا(ع) استنباط‌پذیر است.